Phần mềm - Chương trình - Ứng dụng là gì

Bạn có thể đã nghe mọi người nói về việc sử dụng một phần mềm, chương trình, ứng dụng hoặc một App nào đó. Nhưng chính xác thì điều đó có nghĩa là gì? Nói một cách đơn giản, chương trình hay ứng dụng là một loại phần mềm cho phép bạn thực hiện một công việc nào đó trên máy vi tính. Các ứng dụng dành cho máy vi tính để bàn hoặc máy vi tính xách tay đôi khi được gọi là ứng dụng máy tính - Computer Applications, trong khi những ứng dụng dành cho thiết bị di động được gọi là ứng dụng di động - Mobile Apps.

Phần mềm - Software là gì

Phần mềm máy tính là tập hợp các dữ liệu và các chương trình điều khiển hoạt động của máy vi tính. Thuật ngữ phần mềm - Software được dùng để phân biệt với phần cứng - Hardware là các bộ phận vật lý của máy vi tính.

Chương trình - Program là gì

Chương trình là một tập hợp các lệnh các hướng dẫn cho máy vi tính xử lý thông tin đầu vào sau đó thao tác với dữ liệu và đưa ra kết quả. Thông thường, chương trình được đưa vào một vùng lưu trữ mà máy tính có thể truy cập được. Máy tính nhận một lệnh và thực hiện nó và sau đó nhận lệnh tiếp theo.

Ứng dụng - Application là gì

Ứng dụng là một chương trình hoặc một nhóm chương trình được thiết kế cho người dùng cuối thực hiện một công việc chung hoặc cụ thể nào đó. 

• Khi Apple giới thiệu iPhone, họ đã phổ biến thuật ngữ App - Ứng dụng. Trước đây, hầu hết mọi người nghĩ về App là một ứng dụng trên máy tính, điện thoại thông minh hoặc máy tính bảng của Apple. Hiện nay, mọi người đều đã quen với việc cài đặt và sử dụng App trên các kho ứng dụng như Microsoft Store trên hệ điều hành Windows, App Store trên hệ điều hành macOS và iOS, Google Play Store trên hệ điều hành Android,...   
• Tất cả các ứng dụng đều là chương trình, nhưng một chương trình không nhất thiết phải là ứng dụng. Chẳng hạn như luôn có rất nhiều chương trình chạy trên nền của một hệ điều hành, nhưng vì chúng không được phát triển cho người dùng cuối nên chúng không phải là ứng dụng.
• Trong máy vi tính, phần mềm và chương trình hầu như đồng nghĩa với nhau. Tuy nhiên phần mềm có nghĩa bao quát hơn, nếu bạn đang nói về một sản phẩm, nó thường được gọi là phần mềm hay phần mềm máy tính.

Các loại phần mềm máy tính

Tùy theo công dụng của các phần mềm mà chúng được phân làm các loại khác nhau như phần mềm hệ điều hành, phần mềm điều khiển, phần mềm ứng dụng, phần mềm tiện ích, phần mềm giải trí,...

Phần mềm hệ điều hành - Operating System

Hệ điều hành là phần mềm quan trọng nhất chạy trên máy vi tính. Nó quản lý bộ nhớ và các quy trình hoạt động của máy vi tính cũng như tất cả phần mềm và phần cứng của máy vi tính. Hệ điều hành cũng cho phép bạn giao tiếp với máy vi tính mà không cần biết cách nói ngôn ngữ của máy tính. Nếu không có hệ điều hành, một chiếc máy vi tính sẽ trở nên vô dụng.

Khi bạn bật máy vi tính lên, hệ điều hành sẽ được khởi tạo và được tải vào bộ nhớ của máy vi tính. Hệ điều hành sẽ chạy ở chế độ nền và không được sử dụng bởi người dùng cuối. Mặc dù phần mềm ứng dụng có thể không cần thiết và sẽ không làm thiết bị của bạn bị tắt khi bị gỡ cài đặt, nhưng phần mềm hệ thống lại rất cần thiết và tạo ra một nền tảng mà các ứng dụng nằm bên trong.

Một số hệ điều hành thông dụng là Windows của Microsoft, macOS và iOS của Apple, Android của Google, hệ điều hành nguồn mở Linux,...

Xem bài viết Hệ điều hành là gì

Phần mềm chương trình cơ sở - Firmware

Phần mềm chương trình cơ sở, hay còn gọi là phần mềm lõi, phần sụn. Nó là một tập hợp các hướng dẫn được lưu giữ trong các thiết bị bộ nhớ chỉ đọc như ROM, EPROM hoặc bộ nhớ Flash. Firmware cung cấp thông tin cần thiết về cách thiết bị tương tác với phần cứng khác.

Trong máy vi tính, Firmware là một loại phần mềm máy tính cụ thể cung cấp khả năng điều khiển trực tiếp cho phần cứng nào đó. Chẳng hạn như hệ thống xuất nhập cơ bản - Basic Input/Output System, viết tắt là BIOS của máy vi tính chứa các chức năng cơ bản của thiết bị giúp kiểm tra các thành phần phần cứng của hệ thống khi bật nguồn, khởi tạo phần cứng trong quá trình khởi động đồng thời tải bộ nạp khởi động của hệ điều hành.

Firmware BIOS được cài đặt sẵn trên bo mạch chính của máy vi tính và nó là phần mềm đầu tiên chạy khi được bật nguồn.

Thay đổi Firmware của một thiết bị có thể hiếm khi hoặc không bao giờ được thực hiện trong suốt quá trình sử dụng thiết bị. Các lý do thường gặp khi cập nhật Firmware là sửa lỗi hoặc thêm tính năng cho thiết bị. Một số thiết bị có Firmware được cài đặt vĩnh viễn và không thể thay đổi sau khi sản xuất.

Phần mềm điều khiển thiết bị - Device Driver

Tất các các thiết bị phần cứng bên trong và bên ngoài của máy vi tính đều phải cần đến chương trình điều khiển thiết bị gọi là Device Driver. Mỗi thiết bị có một chương trình điều khiển riêng, thông qua nó máy vi tính sẽ nhận dạng và điều khiển thiết bị làm việc theo lệnh của người sử dụng.

Hệ điều hành thường được tích hợp sẵn một số chương trình điều khiển các thiết bị thông dụng như bàn phím, chuột, ổ dĩa,… do đó khi bạn kết nối các thiết bị này vào máy vi tính thì có thể sử dụng được ngay mà không cần phải cài đặt Driver cho chúng.

Một số Driver thông dụng mà bạn thường gặp là Display Driver, Motherboard Driver, Printer Driver, Sound card Driver, USB Driver,…

Phần mềm tiện ích - Utility

Phần mềm tiện ích là phần mềm được thiết kế để giúp quản lý, phân tích, cấu hình, kiểm soát và tối ưu hóa hoặc bảo trì máy vi tính. Nó được sử dụng để hỗ trợ cơ sở hạ tầng máy tính - khác với với phần mềm ứng dụng.

Các phần mềm như chống virus - Antivirus, công cụ quản lý ổ đĩa - Disk Manager, công cụ nén và giải nén tập tin - File Compressor, trình dọn dẹp hệ thống - Disk Cleanup,... đều là những công cụ tiện ích.

Hệ điều hành thường tích hợp sẵn các phần mềm tiện ích với các công cụ cần thiết cho việc này, nhưng các phần mềm tiện ích riêng biệt khác có thể cung cấp chức năng mở rộng hơn. Phần mềm tiện ích thường mang hơi hướng kỹ thuật và nhắm đến người dùng có kiến thức vững chắc về máy vi tính.

Phần mềm ứng dụng - Application Software

Phần mềm ứng dụng hay ứng dụng máy vi tính - Computer Application giúp bạn thực hiện một công việc cụ thể nào đó. Khi nói đến sử dụng máy vi tính thì thực chất đó là bạn sử dụng một hoặc nhiều ứng dụng để làm một công việc nào đó trên máy vi tính. Có vô số ứng dụng dành cho máy vi tính và chúng cũng được chia thành nhiều loại. Một số có đầy đủ tính năng trong khi những ứng dụng khác chỉ có thể thực hiện một hoặc hai việc.

Một số phần mềm ứng dụng thường thấy trên máy vi tính

• Ứng dụng văn phòng cho phép bạn soạn thảo văn bản, xử lý bảng tính,... Các ứng dụng văn phòng nổi tiếng là Microsoft Word, Microsoft Excel, Apple iWork, Corel WordPerfect...
• Ứng dụng thiết kế đồ họa và xử lý ảnh cho phép bạn thiết kế quảng cáo hoặc chỉnh sửa hình ảnh và sau đó có thể in nó ra giấy. Các ứng dụng thiết kế đồ họa và xử lý ảnh nổi tiếng là Adobe Photoshop, CorelDraw,...
• Ứng dụng chỉnh sửa phim giúp bạn làm và biên tập các phim video. Các ứng dụng làm phim nối tiếng là Adobe Premiere,  CyberLink PowerDirector,  Corel VideoStudio,...
• Trình duyệt web - Web browser là ứng dụng dùng để truy cập các trang web trên mạng Internet. Hầu hết các máy vi tính đều được cài đặt sẵn trình duyệt web, nhưng bạn cũng có thể tải xuống và cài đặt thêm một trình duyệt khác nếu muốn. Các trình duyệt thông dụng bao gồm Internet Explorer hay Edge, Mozilla Firefox, Google Chrome và Safari.

Ngoài những phần mềm này, tất cả phần mềm phục vụ một mục đích cụ thể đều thuộc loại phần mềm ứng dụng.

Phần mềm giải trí - Entertainment Software

Như tên gọi của nó, các phần mềm này chỉ giúp bạn giải trí trên máy vi tính. Nếu bạn muốn nghe nhạc hoặc xem phim trên máy vi tính, bạn sẽ cần sử dụng trình phát đa phương tiện - Multimedia Player. Windows Media Player và iTunes là những trình phát đa phương tiện phổ biến.

Có nhiều phần mềm trò chơi - Game mà bạn có thể chơi trên máy vi tính của mình. Chúng bao gồm các trò chơi từ đơn giản như xếp bài - Solitaire đến các trò chơi hành động khó hơn. Nhiều trò chơi hành động đòi hỏi khả năng xử lý nhiều hơn nên chúng có thể không hoạt động trên các máy vi tính cũ có cấu hình thấp. Một số trò chơi đòi hỏi phải có kết nối mạng Internet gọi là trò chơi trực tuyến - Online Game.

Ứng dụng Web - Web Application là gì?

Ứng dụng web - Web Application hoặc Web App là phần mềm ứng dụng chạy trên máy chủ web, không giống như các chương trình phần mềm dựa trên máy tính được chạy cục bộ trên hệ điều hành của thiết bị. Các ứng dụng web được người dùng truy cập thông qua trình duyệt web có kết nối mạng Internet.

Các ứng dụng web thường được sử dụng bao gồm Web Mail như Gmail, Yahoo! Mail,... Ứng dụng văn phòng trực tuyến Google Docs và Microsoft 365,... ứng dụng mua sắm trực tuyến - Online Shopping, ngân hàng trực tuyến - Internet Banking,...

Xem bài viết hướng dẫn Sử dụng trình duyệt web

Phần mềm có phí và miễn phí

Phần mềm có phí - Paid Software

Đa số các phần mềm đều phải trả phí khi sử dụng. Các phần mềm trả phí thường có nhiều tính năng và đầy đủ hơn phần mềm miễn phí. Khi sử dụng phần mềm có trả phí bạn sẽ nhận được các dịch vụ hậu mãi, hỗ trợ từ nhà cung cấp phần mềm.

Phần mềm miễn phí - Freeware

Rất nhiều phần mềm miễn phí luôn có sẵn, bất kỳ người dùng nào cũng có thể tải xuống từ internet và sử dụng mà không phải trả bất kỳ khoản phí nào. Tuy nhiên thông thường các phần mềm miễn phí sẽ có các tính năng đơn giản và hỗ trợ từ nhà cung cấp phần mềm cũng hạn chế. Một số phần mềm miễn phí sẽ kèm theo quảng cáo.

Phần mềm chia sẻ - Shareware

Phần mềm chia sẻ là một phần mềm được phân phối miễn phí cho người dùng trên cơ sở dùng thử - Trial. Nó thường đi kèm với một giới hạn thời gian và khi hết thời hạn, người dùng được yêu cầu thanh toán cho các dịch vụ tiếp tục.

Một số phần mềm được phân làm nhiều phiên bản dành cho các đối tượng sử dụng khác nhau như phiên bản Home hay Personal dành cho người sử dụng tại nhà, phiên bản Professional dành cho người chuyên nghiệp và phiên bản dành Enterprise dành cho doanh nghiệp hoặc một tổ chức lớn.

• Xem hướng dẫn Cách cài đặt các chương trình phần mềm trong Windows
• Xem hướng dẫn Cách cài đặt chương trình phần mềm trên hệ điều hành macOS